Dawno minęły czasy, w których wszystkie potrzeby związane z zabezpieczaniem obrazów zaspokajały werniksy naturalne, na czele z rozpuszczoną w terpentynie żywicą damarową. Obecnie możemy przebierać w bardzo licznych preparatach. Podstawową kwestią jest dobranie rodzaju werniksu najbardziej odpowiedniego dla użytej w obrazie farby oraz opanowanie techniki prawidłowej aplikacji.
Werniks może być stosowany do oddzielania warstw obrazu, do prac konserwatorskich czy do korygowania chłonności wybranych fragmentów obrazu (werniks retuszerski). Jednak najpopularniejszym i najczęstszym zastosowaniem werniksu jest zabezpieczenie powierzchni gotowych prac malarskich przed wpływem niekorzystnych czynników środowiskowych.
Jakie są najważniejsze kryteria wyboru optymalnego werniksu?
Podstawowym kryterium wyboru werniksu jest rodzaj połysku. Trzy podstawowe grupy, to werniksy matowe, werniksy satynowe i błyszczące. Należy pamiętać, że każdy rodzaj werniksu, nawet matowy, nadaje delikatny połysk powierzchni obrazu.
Warto też zwrócić uwagę na skład werniksu. Zawsze jest on roztworem żywicy w rozpuszczalniku oraz różnych dodatków. Powszechnie używane są żywice naturalne (pozyskiwane z drzew iglastych) lub syntetyczne (najczęściej akrylowe). W roli rozpuszczalnika występują m.in. alkohole, lotne olejki i estry. Odpowiednie zestawienie składników decyduje o szybkości schnięcia, stopniu przezroczystości oraz możliwości późniejszego usuwania werniksu, np. w celu naprawy defektów powstałych w czasie aplikacji lub przeprowadzenia renowacji. Skład decyduje też o wpływie werniksu na nasze drogi oddechowe. Naturalne żywice rozcieńczane terpentyną powinny być aplikowane w dobrze wentylowanych pomieszczeniach, a nawet przy użyciu masek ochronnych z odpowiednimi filtrami. Możemy też wybrać preparaty bezwonne, które nie działają drażniąco na drogi oddechowe.
Dla wielu użytkowników istotnym kryterium wyboru werniksu jest sposób aplikacji. Klasyczne metody polegają na wylewaniu niewielkich ilości werniksu na powierzchnię obrazu i rozprowadzaniu go przy użyciu miękkiego i szerokiego pędzla, wałka gąbkowego, tamponu z miękkiego materiału (np. flaneli) lub nawet dłonią. Ciekawą alternatywą jest użycie werniksu w sprayu. Nie wymaga żadnych dodatkowych narzędzi, jednak w dobrze jest mieć pod ręką pędzel lub tampon, aby rozprowadzić ewentualne zacieki.
Czy wszystkie rodzaje obrazów nadają się do werniksowania?
W zasadzie każdy rodzaj obrazu nadaje się do werniksowania – nawet wydruk z drukarki atramentowej czy laserowej. Werniks zabezpiecza przed kurzem i brudem, a także spowalnia starzenie się farb w wyniku utleniania i niszczącego wpływu promieniowania UV. Pokrycie żywicą chroni farbę, ale też wpływa korzystnie na jej wygląd: nadaje głębsze tony kolorom, podbija kontrast, zapewnia błyszczącą lub matową powierzchnię. Zastosowanie werniksu prowadzi do ujednolicenia „świecenia” na całej powierzchni obrazu.
Jeżeli werniks został właściwie dobrany i nałożony na całkowicie suchą farbę, w razie potrzeby będzie go można zmyć przy użyciu odpowiedniego rozpuszczalnika i nie uszkodzić farby. Wymiana werniksu jest jednym z rutynowych zabiegów konserwatorskich: po zastąpieniu starego werniksu nowym, obraz odzyskuje dawny blask i wyrazistość. Niezwykle ważne jest dostosowanie preparatu do rodzaju farby użytej na obrazie i stosowanie zaleceń producenta. Dzięki temu unikniemy ryzyka wejścia w reakcję z farbami i ich uszkodzenia w trakcie aplikacji werniksu.
Werniksowanie prac olejnych, akrylowych czy malowanych farbami temperowymi jest czymś oczywistym. Natomiast sporo kontrowersji budzi pokrywanie werniksem akwareli. Ten zabieg ma swoich zwolenników, ale też zdecydowanych oponentów. Skąd biorą się różnice zdań, wyjaśnia specjalista obsługujący sklep z akcesoriami do rękodzieła Loveart: – Przy użyciu odpowiedniego werniksu możemy skutecznie zabezpieczyć delikatną akwarelę przed blaknięciem kolorów, destrukcyjnym działaniem kurzu i wielu rodzajów zabrudzeń. Będziemy mogli eksponować swoje prace bez chowania ich za szkłem. To niewątpliwa korzyść. Jednak dla ortodoksyjnych akwarelistów i koneserów pokryta werniksem akwarela zmienia swój status: staje się obrazem w technice mieszanej. W przypadku akwareli, w odróżnieniu od obrazu olejnego, niemożliwe jest usunięcie werniksu. W efekcie zmian w wyglądzie obrazu, które powstaną w trakcie werniksowania, nie będziemy mogli skorygować.
Jak wykonać poprawne technicznie werniksowanie?
Jak zostało powiedziane na wstępie, proces werniksowania nie jest skomplikowany technicznie. Jednak werniksowanie przeprowadzone niedbale lub w niewłaściwych warunkach może doprowadzić do obniżenia jakości wizualnej obrazu, a nawet uszkodzenia jego powierzchni. W punktach wymieniamy warunki, które trzeba spełnić, aby werniksowanie przyniosło spodziewane efekty:
- sucha farba – niezależnie od tego, czy werniksujemy obrazy nowe czy po renowacji, nałożenie werniksu na niedosuszoną farbę może doprowadzić do spękania powierzchni obrazu po całkowitym wyschnięciu – w przypadku obrazów akrylowych całkowite wyschnięcie farby może nastąpić już po kilkunastu godzinach, natomiast dosychanie obrazów grubo malowanych (szczególnie w technice impastu), a w szczególności obrazów olejnych, może trwać wiele miesięcy,
- wolne od pyłów pomieszczenie – jeżeli w trakcie werniksowania nie zabezpieczymy się przed kurzem, to wniknie od w werniks i zepsuje końcowy efekt,
- czysta powierzchnia obrazu – przed werniksowaniem należy dokładnie oczyścić powierzchnię farby z kurzu, pyłów i włosów, do czego dobrze nadaje się miękki, szeroki pędzel,
- dokładnie wymieszany werniks – klasyczny werniks damarowy, ale też każdy inny preparat, należy przed użyciem wstrząsnąć i starannie wymieszać,
- poziome ustawienie obrazu – do werniksowania obraz ustawiamy w pozycji poziomej lub lekko pochyłej,
- szybka aplikacja – niezależnie od wybranej techniki aplikacji (tampon, pędzel, spray), operacja musi być przeprowadzona możliwie szybko: należy skrupulatnie stosować się do zaleceń producenta i nie dopuścić do tego, aby werniks zaczął kleić narzędzie z powierzchnią obrazu,
- ochrona świeżego werniksu – świeży werniks jest miękki: nie można go dotykać, kłaść na nim żadnych przedmiotów czy okrywać papierem, który może przykleić się do powierzchni obrazu.
Poprawnie wykonane werniksowanie pozwala przez długie lata cieszyć się niezmiennymi kolorami i ponadczasowym blaskiem prac malarskich.